Εσύ πως διαβάζεις;

Της Κατερίνας Στάμου

Στο σχολείο από την πρώτη τάξη του δημοτικού μέχρι και την τελευταία τάξη του λυκείου, καθηγητές και δάσκαλοι μας παρότρυναν να διαβάζουμε. Όχι μονάχα τα ενδοσχολικά μαθήματά μας -πράγμα, αυτονόητο- αλλά γενικά, μας συμβούλευαν να μελετάμε κάθε λογής αξιόλογο βιβλίο που θα τύχαινε να πέσει στα χέρια μας. Αυτό που δε μας διευκρίνισε κανείς καθηγητής ποτέ (εκτός κι αν εγώ δεν το θυμάμαι, οπότε ζητώ ταπεινά συγγνώμη για τη βιασύνη μου), ήταν το γιατί πρέπει να διαβάζουμε, τι είναι αυτό που μας προσφέρει η ανάγνωση. Πολλοί -όπως και οι γονείς μας, διαβασμένοι ή μη- προσθέτουν μια φράση στο τέλος της πρότασης που έχει να κάνει με τέτοιου είδους θέματα η οποία διατυπώνει ένα επιχείρημα τύπου "τα βιβλία ανοίγουν το μυαλό" ή κάτι παρόμοιο.

Σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, η διδακτέα ύλη του μαθήματος Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο σχολείο, δε με πολυβοήθησε να καταλάβω τι ακριβώς ήταν αυτό που άνοιγε το μυαλό, μιας και παρατηρείται εύκολα μια ισοπεδωτική ομοιομορφία στο ύφος των κειμένων που έπρεπε να διδαχτούμε: κείμενα για τη βουκολική ζωή στο βουνό, δημοτικά τραγούδια, συγκινητικά φιλειρηνικά ποιήματα Ελλήνων, κυρίως, δημιουργών, ήταν η πλειοψηφία της διδακτέας ύλης, κι απ' όσο γνωρίζω είναι ακόμα. Το κράμα αξιόλογο μεν, πληκτικό σε ό,τι αφορά μορφή και πλοκή δε. Το μυαλό μας είχε μπουχτίσει, δεν ξέραμε πώς να το "ανοίξουμε". Ίσως ακόμη και τώρα, πολλά παιδιά να μην έχουν ξεκάθαρη εικόνα στο μυαλό τους για το τι σημαίνει η διαδικασία ανάγνωσης λογοτεχνικών και μη κειμένων, ή για το είδος των βιβλίων που κυκλοφορούν, πράγμα που οφείλεται -με μια δόση υπερβολής ίσως-, εκτός από την έλλειψη ενημέρωσης, στη δομή αυτού του μαθήματος! Η "παραίτηση" από τη μάθηση που διακρίνει αρκετούς συνομηλίκους μας, όχι τόσο σε πανεπιστημιακό, αλλά κυρίως σε προσωπικό επίπεδο, ίσως να έχει τις ρίζες της στην έλλειψη κάποιας ουσιαστικής παρότρυνσης και κάποιου δυνατού ερεθίσματος, που θα τους κάνει να δουν ξεκάθαρα την ανεξίτηλη μαγεία που αφήνει μέσα μας η γνώση. Πώς μπορούμε όμως μόνοι μας να διευθύνουμε τις αναγνωστικές μας προτιμήσεις και τι κερδίζουμε από αυτό;

Προσωπικά, μπορώ να φανταστώ τη ζωή μου χωρίς παγωτό (μπορώ άραγε;), μπορώ να τη φανταστώ χωρίς τηλέφωνο και χωρίς την αστραφτερή λιακάδα της Ελλάδας, αδυνατώ όμως να τη φανταστώ χωρίς τα αγαπημένα μου βιβλία. Τα βιβλία είναι ένα από τα πιο σταθερά κομμάτια της ζωής μου μαζί με τη μουσική. Είμαι ιδιότροπη αναγνώστρια και περήφανη, δεν αφήνω τον εαυτό μου να παρασυρθεί ποτέ από πωλήσεις, προσπαθώ να αποφεύγω την ανάγνωση κειμένων που δε θα φέρουν κάποιο θετικό αποτέλεσμα μέσα μου. Κάποιος εδώ θα μπορούσε να εκφράσει αντίλογο: "αν δεν έχεις διαβάσει κάτι, πώς μπορείς να το κρίνεις;", όμως η ποιότητα του περιεχομένου ενός βιβλίου είναι πράγματα που με λίγη εμπειρία μπορεί κανείς εύκολα να διακρίνει. Έμαθα για τους συγγραφείς που μ' αρέσουν ή που σκοπεύω να διαβάσω στο μέλλον, μέσα από τραγούδια αγαπημένων μου μουσικών, από στιχουργούς επηρεασμένους από λογοτέχνες και από άλλους συγγραφείς. Κρατώ στο μυαλό μου λίγα ονόματα αξιότιμων κριτικών βιβλίου από τους οποίους διαβάζοντας τα κείμενά τους παίρνω μια συμβουλή, και αφήνω το παράλληλο σύμπαν κακόγουστων και ανώφελων αναγνωσμάτων να υπάρχει μακρυά από το μικρόκοσμό μου. Ποιά χαρακτηρίζω κακόγουστα και ανώφελα αναγνώσματα; Νουβέλες που κατατάσσονται οικειοθελώς στα "γκέτο" αντρική και γυναικεία ή ροζ λογοτεχνία, μελέτες παραψυχολογίας και τα ρέστα (ποτέ δεν κατάλαβα αυτό τον όρο αλλά τον θεωρώ χάσιμο χρόνου), επικίνδυνες για την ψυχή και το σώμα(!) εθνικόφρονες μελέτες κ.α. Πιστεύω,λοιπόν,ότι μέσα στην πληθώρα παλιών και νέων εκδόσεων θα ήταν φρόνιμο κανείς να αναζητά υπεύθυνα αυτό που του αξίζει πραγματικά να διαβάσει, για να εμπλουτίσει τη ζωή του και να διαμορφώσει την προσωπική του συνείδηση. Η σωστή ανάγνωση δεν είναι μόνο θέμα ποσότητας, η μόρφωση δεν πρέπει να ταυτίζεται με τη μανία για την κατανάλωση, πράγμα που σημαίνει πως παίζει σπουδαίο ρόλο στη ζωή μας το τι διαβάζουμε περισσότερο από το πόσο διαβάζουμε. Βεβαίως, η συχνότητα και η επιμέλεια σε συνδυασμό με την αξία του βιβλίου είναι αυτά που συνθέτουν την εικόνα ενός καλού αναγνώστη και μπορούν με μεγαλύτερη ευκολία να βελτιώσουν τη ζωή μας και τον εαυτό μας.


Άλλη μια συνήθεια την οποία παρατηρώ συχνά και δεν πολυσυμπαθώ, είναι η τάση που χαρακτηρίζει ουκ ολίγους ανθρώπους του να έρχονται σε επαφή με βιβλία βασιζόμενοι αποκλειστικά στην ηλικία τους ή το φύλο τους. Δεν είναι κάπως βαρετό και εγωκεντρικό να διαβάζουμε μονάχα βιβλία στα οποία μπορούμε κάλλιστα να διακρίνουμε μια πτυχή του εαυτού μας; Δεν έχει πολύ περισσότερο ενδιαφέρον, μέσα από την ανάγνωση να ξεφύγουμε για λίγο από τη χώρα στην οποία ζούμε, από την ηλικία που είμαστε και από το φύλο μας, πράγματα που μας περιορίζουν να δούμε πολύπλευρα τον κόσμο; Η ταύτιση είναι κάτι που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και συχνά συνεπαίρνει τον αναγνώστη, πώς σας φαίνεται, όμως, όταν ένας δεκαπεντάχρονος διαβάζει μόνο εφηβικές σειρές εκδόσεων και μια γυναίκα επιλέγει τα μυθιστορήματα που θα διαβάσει σύμφωνα με το αν το κεντρικό πρόσωπο είναι γυναίκα ή όχι; Στην ανάγνωση οφείλουμε να "ξεχνάμε" για λίγο όλα εκείνα τα στοιχεία που μας καθορίζουν, πράγμα που μπορεί να μας βοηθήσει να "αναπλάσουμε" τον εαυτό μας και την κοσμοθεωρία μας. Έτσι ανακαλύπτουμε τη γενική εμπειρία του ανθρώπου μέσα στον κόσμο.

Συχνά, επίσης, χρειάζεται να προσποιούμαστε τους "απρόσεκτους" σε ό,τι αφορά ιδέες συγγραφέων που μας φαντάζουν ακραίες, μόνο και μόνο για να παρασυρθούμε στο θαύμα της γραφής, για να αγαπήσουμε τη γλώσσα μας και τη δύναμή της, και να δούμε την πολυδιάστατη φύση των πραγμάτων. Πρέπει να διαβάζουμε σαν πληροφοριοδότες και όχι σα φανατισμένοι. Η άριστη γραφή έχει τη δύναμη να μας εισάγει σε νέες πραγματικότητες, σε φαινόμενα και λεπτομέρειες που ποτέ δεν είχαμε διανοηθεί ή παρατηρήσει. Η σκληρότητα μπορεί να παρουσιάσει πτυχές αβάσταχτης τρυφερότητας και το ανθρώπινο μεγαλείο να μηδενιστεί μέσα από τον κόσμο ενός βιβλίου. Πάρτε ως παράδειγμα τη Μήδεια του Ευριπίδη: δεν είναι λίγοι εκείνοι που χαρακτηρίζουν τον Ευριπίδη μισογύνη. Πέφτοντας όμως στην παγίδα τέτοιων προκαταλήψεων, ξεχνάμε την εποχή δημιουργίας του έργου -ένα γραπτό δεν μπορεί να απομονωθεί από τον τόπο και χρόνο δημιουργίας του- και την τραγικότητα της ζωής που ξεσκεπάζει η τέχνη φανερώνοντάς μας την τραγική πλευρά των ηρώων της.

Τα βιβλία λειτουργούν παρηγορητικά, συγκινησιακά, επιμορφωτικά κ.ο.κ. Έπειτα από τη συντροφιά των φίλων στις δύσκολες στιγμές, έχει σειρά ένας φανταστικός φίλος που αποκτάς μέσα από τις τυπωμένες σελίδες ενός χορταστικού μυθιστορήματος, ο οποίος νιώθει και σκέφτεται όπως εσύ. Επίσης, σχεδόν πάντα όταν διαβάζω κάτι που με αγγίζει, ύστερα νιώθω ότι γνωρίζω καλύτερα τα συναισθήματά μου. Μέσα από τη σύντομη μέχρι σήμερα επαφή μου με τη λογοτεχνία και γενικότερα τη γνώση έμαθα να μη φοβάμαι να κατανοώ την εκκεντρικότητα -ή μάλλον έμαθα πως η εκκεντρικότητα είναι μια ανθρώπινη εφεύρεση και πως το φυσιολογικό δύσκολα ορίζεται-, έμαθα πως δεν υπάρχει βαρετή ζωή και το κυριότερο, έμαθα πως κάθε άνθρωπος είναι μια ηλιαχτίδα που αξίζει να εισβάλει με θράσος μέσα από το παράθυρο του κόσμου. Όλα αυτά τα αισθάνθηκα από τα πρώτα μου κιόλας αναγνώσματα. Το μυαλό μου άνοιξε λιγάκι, ευελπιστώ να ανοίξει πάρα πολύ ακόμα, και να είναι όσο ευρύχωρο χρειάζεται ώστε να χωρέσει ιδέες και απόψεις για να νιώθω πια ολότελα ελεύθερη μέσα στον κόσμο. Δεν ξέρω ακόμα αν η γνώση φέρνει την ευτυχία ή αν αλλάζει τον άνθρωπο. Σίγουρα αλλάζει όμως -με παρόμοιο τρόπο που αλλάζει και η πείρα- τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Εκτός βέβαια και αν έχουμε να κάνουμε με τους ανεπίδεκτους μαθήσεως...

Το άρθρο αυτό θα μπορούσε να είναι ατελείωτο, όμως αποφασίζω να σταματήσω κάπου εδώ γιατί έχω την αίσθηση ότι το γράφω λίγο πρόωρα, κι ας ήταν δική μου επιλογή. Νιώθω λίγη και αδύναμη όταν θέτονται ζητήματα που αφορούν την αξία της ανάγνωσης, που μπλοκάρω με αποτέλεσμα να μην μπορώ εκφραστώ. Ποιά είμαι εγώ που θα προτείνω πώς και γιατί πρέπει να διαβάζουμε; Δεν έχω διαβάσει καν το ομότιτλο βιβλίο του Χάρολντ Μπλουμ. Γι' αυτό άλλωστε προσέγγισα το θέμα περισσότερα εμπειρικά... Επίσης,όταν γίνομαι κάπως προσωπική, φοβάμαι ότι εκθέτω ανεπανόρθωτα τον εαυτό μου. Τότε είναι που αναρωτιέμαι πόσους εκτεθειμένους εαυτούς έχω διαβάσει όλα αυτά τα χρόνια και συλλογίζομαι τον Σάλιντζερ που τα παράτησε όλα και πήγε να ζήσει μόνος στην καλύβα του.

Σεπτέμβριος 2009.
www.exitmag.tk